वैदेशिक रोजगारी र यसको नेपालको अर्थतन्त्रमा प्रभाव

नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशको सन्दर्भमा वैदेशिक रोजगारी केवल व्यक्तिगत आवश्यकता मात्र होइन, राष्ट्रिय अर्थतन्त्रकै मेरुदण्डजस्तै बनिसकेको छ। हजारौं नेपालीहरू रोजगारीको खोजीमा खाडी मुलुकहरू, मलेसिया, कोरिया, जापान, युरोप, अमेरिका लगायतका देशहरूतर्फ गइरहेका छन्। हरेक वर्ष लाखौं नेपालीले वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त रेमिट्यान्स नेपालको आर्थिक चक्रलाई गती दिने प्रमुख इन्धन बनिरहेको छ। तर, यो निर्भरता दीर्घकालीन हिसाबले लाभदायक हो कि नोक्सानीपूर्ण? यो प्रश्नले नेपाली समाज, सरकार र नीति–निर्मातालाई चुनौती दिँदै आएको छ।

नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशको सन्दर्भमा विदेशी रोजगारी केवल व्यक्तिगत आवश्यकता मात्र होइन, राष्ट्रिय अर्थतन्त्रकै मेरुदण्डजस्तै बनिसकेको छ। हजारौं नेपालीहरू रोजगारीको खोजीमा खाडी मुलुकहरू, मलेसिया, कोरिया, जापान, युरोप, अमेरिका लगायतका देशहरूतर्फ गइरहेका छन्। हरेक वर्ष लाखौं नेपालीले वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त रेमिट्यान्स नेपालको आर्थिक चक्रलाई गती दिने प्रमुख इन्धन बनिरहेको छ। तर, यो निर्भरता दीर्घकालीन हिसाबले लाभदायक हो कि नोक्सानीपूर्ण? यो प्रश्नले नेपाली समाज, सरकार र नीति–निर्मातालाई चुनौती दिँदै आएको छ।

वैदेशिक रोजगारीको अवस्था

नेपाल सरकारको वैदेशिक रोजगार विभागका अनुसार हाल करिब ३० लाखभन्दा बढी नेपालीहरू विदेशमा विभिन्न क्षेत्रमा काम गरिरहेका छन्। तीमध्ये धेरैजसो खाडी राष्ट्र (कतार, साउदी अरेबिया, युएई, कुवेत) र मलेसियामा कार्यरत छन्। पछिल्लो समय दक्षिण कोरिया, जापान र युरोपेली देशहरूमा पनि नेपाली श्रमिकको उपस्थिति बढ्दो छ। प्रायः नेपाली युवा श्रमिकहरू निर्माण, कृषि, घरेलु सेवा, कारखाना, सुरक्षा सेवा, र होटल व्यवसायजस्ता क्षेत्रमा कार्यरत छन्।

रेमिट्यान्सको महत्त्व

नेपालको अर्थतन्त्रमा रेमिट्यान्सको योगदान अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ। राष्ट्र बैंकको तथ्यांकअनुसार, वित्तीय वर्ष २०८०/८१ (२०२३/२४) मा नेपालले वैदेशिक रोजगारीबाट करिब १२ अर्ब अमेरिकी डलरभन्दा बढी रेमिट्यान्स प्राप्त गरेको छ, जुन देशको कुल गार्हस्थ उत्पादन (GDP) को करिब २४ प्रतिशत हो। यो आँकडा नेपाललाई विश्वका शीर्ष रेमिट्यान्स प्राप्त गर्ने देशहरूमा राख्दछ।

अर्थतन्त्रमा विदेशी रोजगारीको सकारात्मक प्रभाव

वैदेशिक रोजगारीले घरपरिवारको जीवनस्तरमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको छ। धेरै नेपाली परिवारहरू नयाँ घर निर्माण, गुणस्तरीय शिक्षा, र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच प्राप्त गर्न सक्षम भएका छन्। साथै, रेमिट्यान्सको माध्यमबाट बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले ग्रामीण क्षेत्रसम्म सेवा विस्तार गर्न सफल भएका छन्, जसले वित्तीय पहुँच र डिजिटल कारोबारलाई पनि प्रवर्द्धन गरेको छ। जनताको क्रयशक्ति बढेकाले उपभोग क्षमतामा वृद्धि भएको छ, जसले आन्तरिक बजारमा माग सिर्जना गर्दै उत्पादन क्षेत्रलाई पनि चलायमान बनाउने सम्भावना प्रदान गर्दछ। रेमिट्यान्सले देशको विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढाउँछ, जसले आयात क्षमतामा वृद्धि गरी अर्थतन्त्रको सन्तुलन कायम राख्न सघाउँछ। साथै, वैदेशिक रोजगारीले नेपालको बेरोजगारी समस्या केही हदसम्म समाधान गर्न सहयोग पुर्‍याएको छ, विशेषगरी युवाहरूको लागि।

विदेशी रोजगारीका नकारात्मक प्रभावहरू

विदेशी रोजगारीसँगै जनशक्तिको पलायन, विशेषगरी ऊर्जाशील र दक्ष युवाहरूको विदेश पलायन भएको छ, जसले देशभित्र उत्पादक शक्ति कमजोर बनाएको छ। यसले नवप्रवर्तन र उद्यमशीलताको विकासमा असर पारेको छ। कृषि र उद्योग क्षेत्रमा काम गर्न सक्ने जनशक्तिको अभावले घरेलु उत्पादनमा ह्रास आएको छ, जसले आयातमा निर्भरता बढाएको छ।

परिवारका सदस्यहरू लामो समयसम्म टाढा रहँदा पारिवारिक सम्बन्ध कमजोर बन्ने, मानसिक तनाव बढ्ने, र सामाजिक समस्याहरू देखिने गरेका छन्।

रेमिट्यान्स प्रायः उपभोगमा खर्च हुने भएकाले दीर्घकालीन योजना र लगानीको अभाव देखिन्छ। धेरै नेपाली श्रमिकहरू सस्तो श्रमको रूपमा जोखिमपूर्ण र अपमानजनक काममा संलग्न हुने गरेका छन्, जहाँ कामको सुरक्षा, बीमा, र सुविधा अपर्याप्त हुन्छ। कतिपय अवस्थामा मानव तस्करी र श्रम शोषणको शिकार समेत हुने गरेका छन्।

दीर्घकालीन समाधान र रणनीति

वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त लाभलाई दीर्घकालीन र दिगो बनाउने तथा नकारात्मक प्रभावहरूलाई न्यून गर्न नीति निर्माण आवश्यक छ। वैदेशिक रोजगारमा जानुअघि श्रमिकहरूलाई व्यावसायिक सीप, भाषा ज्ञान, र श्रमिक अधिकारबारे तालिम दिनुपर्छ, र फर्किएपछि सिकेका सीप र प्रविधिलाई नेपालमै उपयोग गर्न सक्ने वातावरण निर्माण गर्नुपर्छ।

रेमिट्यान्सलाई उद्योग, कृषि, पर्यटन, सूचना प्रविधि लगायत उत्पादक क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहन दिनुपर्छ, जस्तै सहुलियत ऋण, कर छुट, र बीमाको सुविधा मार्फत।

वैदेशिक रोजगार खाडी राष्ट्रहरूमा मात्र सीमित नराखी जापान, कोरिया, युरोप, क्यानडा आदि उच्च आय भएका मुलुकहरूमा पनि विविधीकरण गर्नुपर्छ। सरकारले श्रमिकका हकहित सुनिश्चित गर्न श्रम सम्झौतामा प्रभावकारी पहल गर्नुपर्छ र दूतावासहरूलाई पीडित श्रमिकको सहायतामा सक्रिय बनाउनु आवश्यक छ। अन्ततः, देशभित्रै रोजगारी सिर्जना गर्न उद्यमशीलता प्रवर्द्धन, स्टार्टअप सहयोग, कृषि आधुनिकीकरण, र पूर्वाधार विकासमा ध्यान दिनुपर्नेछ।

निष्कर्ष

नेपालका लागि वैदेशिक रोजगारी अवसर पनि हो, चुनौती पनि। यसले तत्कालीन आर्थिक सहजता प्रदान गरिरहेको भए पनि दीर्घकालीन दृष्टिकोणबाट हेर्दा त्यसले देशको विकास मार्गमा अवरोध पनि पुर्‍याइरहेको छ। अबको आवश्यकता भनेको विदेशी रोजगारीलाई वैकल्पिक उपायको रूपमा विकास गर्नु र देशभित्रै उत्पादन र रोजगारीको सशक्त वातावरण तयार गर्नु हो। सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज, र श्रमिकहरू सबैले साझा उत्तरदायित्वका साथ काम गरे मात्र नेपाली अर्थतन्त्र दिगो, आत्मनिर्भर र समावेशी बन्न सक्छ।

नेपालका लागि वैदेशिक रोजगारी अवसर पनि हो, चुनौती पनि। यसले तत्कालीन आर्थिक सहजता प्रदान गरिरहेको भए पनि दीर्घकालीन दृष्टिकोणबाट हेर्दा त्यसले देशको विकास मार्गमा अवरोध पनि पुर्‍याइरहेको छ। अबको आवश्यकता भनेको विदेशी रोजगारीलाई वैकल्पिक उपायको रूपमा विकास गर्नु र देशभित्रै उत्पादन र रोजगारीको सशक्त वातावरण तयार गर्नु हो। सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज, र श्रमिकहरू सबैले साझा उत्तरदायित्वका साथ काम गरे मात्र नेपाली अर्थतन्त्र दिगो, आत्मनिर्भर र समावेशी बन्न सक्छ।